Ly H Chu (2014) Tóm tắt những hạn chế của các cách tiếp cận trong nghiên cứu chủ đề giai tầng ở Việt Nam

Các bàn luận về chủ đề giai tầng của các học giả trong nước (establishment) thường thống nhất với quan điểm của Nhà nước về giai tầng được ghi trong Hiến pháp. Trong các nghiên cứu của các học giả ngoài nước (independent/non-establishment), chủ đề chính được quan tâm là mối liên hệ của sự hình thành giai tầng (social class) và quá trình dân chủ hóa ở Việt Nam. Cả hai cách tiếp cận đều có một số điểm hạn chế.

Trong nghiên cứu xã hội học trong nước, những đề tài về phân tầng, cấu trúc, tầng lớp xã hội không có nhiều nếu không muốn nói là hiếm hoi trong suốt những năm 1990 và 2000. Viện Xã hội học và Tạp chí Xã hội học ra đời năm 1983, nhưng theo quan sát của giáo sư Trịnh Duy Luân (2004) thì phải đến năm 1992 khái niệm phân tầng xã hội mới được sử dụng lần đầu tiên. Nghiên cứu của giáo sư Tương Lai năm 1993 dường như là nghiên cứu trong nước duy nhất mà tác giả đưa ra phân tích về bất bình đẳng thu nhập không với tư cách là một hệ quả không thể tránh khỏi và vô hại của kinh tế thị trường, mà là sự thách thức đối với nhà nước trong việc bảo đảm các mục tiêu công bằng xã hội. Ngoài nghiên cứu của giáo sư Tương Lai, nghiên cứu của tiến sỹ Đỗ Thiên Kính năm 2010 là nghiên cứu trong nước thứ hai về phân tầng xã hội sau Đổi mới. Nghiên cứu này có nhiều điểm giá trị, nhất là việc cho thấy rằng nghề nghiệp đã trở thành một chỉ báo xã hội học ý nghĩa cho nghiên cứu về các khác biệt xã hội. Tuy nhiên, nó có hai hạn chế lớn. Một là, tầng lớp xã hội mới chỉ được nhìn nhận như là một chỉ báo điều kiện sống chứ chưa được nhìn nhận như là một chỉ báo cơ hội sống. Nghiên cứu chỉ đưa ra những phân tích di động xã hội nội thế hệ (sự chuyển đổi nghề nghiệp của cá nhân trong vài năm) chứ không có những phân tích di động xã hội liên thế hệ (so sánh tương quan nghề nghiệp của cha mẹ và của con cái) cần thiết để phân tích bất bình đẳng về cơ hội sống. Hai là, người nghiên cứu đưa ra những lập luận thống nhất với quan điểm nhà nước về phân tầng xã hội hợp lý theo kiểu cấu trúc – chức năng (xem ngay dưới đây).

Vì sao vấn đề giai tầng không được quan tâm nghiên cứu ở trong nước? Tôi thử đề xuất ba vấn đề. Một là, có lẽ vì cứ nhắc đến giai cấp là người ta nghĩ ngay đến quan điểm Marxist về xung đột và đấu tranh giai cấp, về sự bóc lột của giai cấp thống trị đối với giai cấp bị trị. Trên thực tế, Đảng đã dựa trên quan điểm này để tập hợp nông dân chống lại các 'giai cấp bóc lột' bao gồm 'địa chủ' trong cuộc cải cách ruộng đất năm 1956. Nhưng khi cuộc cải cách này kết thúc, thì từ đó đến nay, trong Hiến pháp, cấu trúc xã hội của Việt Nam luôn được coi là bao gồm hai giai cấp công nhân – nông dân cùng một tầng lớp trí thức liên minh với nhau, mà không tồn tại các giai cấp đối chọi với nhau. Như thế, nhắc đến bất bình đẳng giai cấp là gợi lại những sai lầm của cải cách ruộng đất, cũng như mâu thuẫn với quan điểm của Nhà nước được ghi trong Hiến pháp.

Hai là, nghiên cứu theo dòng Marxist ở các xã hội hậu xã hội chủ nghĩa, như của Djilas (1957), coi người trong Đảng như là tập hợp thành một giai cấp mới. Giai cấp được gọi là tư bản đỏ này nắm quyền lực chính trị đối với nguyên liệu sản xuất và không khác gì giai cấp tư sản ở các nước tư bản, đối chọi với toàn bộ những người dân thường bị bóc lột. Những bình luận của ông Nguyến Kiến Giang (1995) hay Hayton (2010) về quan chức cấp cao ở Việt Nam trong thời kỳ Đổi mới thống nhất với quan điểm của Djilas (1957). Tất nhiên, cách tiếp cận về giai cấp như thế bị coi là sai trái và nguy hiểm với sự ổn định xã hội, nhất là khi, theo bình luận của Abuza (2001), Đảng coi quyền lực chính thống của mình đồng nghĩa với sự ổn định chính trị và xã hội của đất nước.

Ba là, một số học giả nước ngoài như Gainsborough (2002) hay Heberer (2003) đi theo hướng tiếp cận là gắn giai tầng với thái độ và hành động chính trị. Cụ thể, họ muốn tìm hiểu vai trò của các giai tầng xã hội trong việc thúc đẩy quá trình dân chủ hóa. Theo họ, nếu các giai tầng được hình thành thì sẽ đem lại những biến chuyển xã hội và theo đó là những biến chuyển về mặt chính trị. Cách tiếp cận này tất nhiên cũng không thể được chấp nhận ở trong nước.

Vậy thì các học giả trong nước bàn về chủ đề giai tầng như thế nào? Từ các bài bình luận, tổng hợp của các tác giả ở các viện, học viện nghiên cứu (ví dụ như Nguyen KM 2007; Nguyen TTu 2007; Ngo NT 2012; Nguyen Dta 2010), có thể thấy nổi bật lên hai lập luận thường được sử dụng để hợp lý hóa quan điểm của Nhà nước về phân tầng xã hội và các khác biệt xã hội. Lập luận thứ nhất là, các vị trí cao - thấp trong xã hội là kết quả khách quan của sự khác biệt giữa các thành viên trong xã hội về khả năng bẩm sinh, sự cố gắng, và những đóng góp của họ. Người giỏi hơn, có ích hơn thì được hưởng lợi nhiều hơn và ngược lại. Lập luận thứ hai là, mỗi giai cấp hay mỗi tầng lớp bao gồm những người làm đủ mọi ngành nghề và ở các vị trí khác nhau, có người giàu, người nghèo, vì thế tựu chung lại các giai tầng này ngang bằng với nhau và không đối chọi.  Ví dụ, theo Ngo NT (2012), giai cấp nông dân bao gồm cả các nông dân tỷ phú lẫn những người làm đồng thuê, hay theo Nguyen TT (2007), nhóm xã hội trung lưu thì là tập hợp của tất cả các thành phần ưu tú đến từ tất cả các giai cấp và tầng lớp trong xã hội.

Tuy lập luận mà các tác giả trong nước kể trên đưa ra ít được dựa trên cơ sở lý thuyết hay bằng cớ thực nghiệm, có thể thấy trong lập luận thứ nhất có dáng dấp của một số học thuyết như thuyết chức năng về phân tầng xã hội của Davis và Moore (1945), thuyết Darwin xã hội, thuyết giải thích di động xã hội dựa trên khác biệt về trí thông minh bẩm sinh (ví dụ như của Nettle 2003; Saunders 2012) hay thuyết cá nhân (Giddens 1991). Những thuyết này, vô tình hay hữu ý hợp lý hóa bất bình đẳng xã hội, hoặc là đã hoàn toàn lỗi thời, hoặc đã mất dần tầm ảnh hưởng trên thế giới (xem các bình luận của Collins 1971; Breen & Goldthorpe 2001; Savage & Egerton 1997; Sullivan et al. 2013; Nisbett et al. 2012; Savage 2000: 105). Lập luận thứ hai cũng hoàn toàn không có cơ sở khoa học. Không thể lấy định nghĩa về giai cấp nông dân - công nhân mà nhà nước sử dụng làm công cụ ý thức hệ - chính trị làm công cụ phân tích, bởi các nhóm được gọi là công nhân hay nông dân này chỉ có thể coi là các nhóm đồng nhất về mặt lịch sử - chính trị cho trường hợp cụ thể của Việt Nam, chứ không thể coi là các nhóm đồng nhất về mặt kinh tế, văn hóa, xã hội theo các lý thuyết khoa học về phân tầng xã hội.

Mối quan tâm chủ yếu của các học giả ngoài nước là vai trò của các tầng lớp xã hội trong việc thúc đẩy những biến chuyển xã hội. Phân tích của các học giả như Gainsborough (2002) theo cách tiếp cận ý thức giai cấp – hành động chính trị có những đóng góp quan trọng vào hiểu biết về xã hội Việt Nam sau Đổi mới. Tuy nhiên, cách tiếp cận này còn tồn tại một số điểm hạn chế. Thứ nhất, cách tiếp cận này không khỏi bị chi phối bởi quan điểm chính trị của người nghiên cứu, đó là tin rằng, cải cách chính trị ở Việt Nam là tất yếu. Việc quá chú trọng đến một viễn cảnh về những biến chuyển xã hội theo một chiều hướng định sẵn có thể là trở ngại cho việc tìm hiểu sâu về sự tiếp nối và tái sản sinh xã hội, trong khi cần hiểu thấu đáo về xã hội hiện thời trước khi có thể bàn đến vấn đề thay đổi xã hội. Thứ hai, nếu cứ tiên quyết gắn vấn đề giai cấp – tầng lớp với vai trò chính trị của nó, thì nhiều khi lại có tình trạng vì không thấy hay không dự báo được vai trò chính trị của các giai cấp nên phủ nhận là có tồn tại giai cấp. Đây là một trong những cách lập luận thường được sử dụng nhằm phủ nhận ý nghĩa của nghiên cứu về giai tầng trong xã hội học trên thế giới (xem nhận định của Chauvel 2006). Thứ ba, có thể việc quá tập trung vào mặt chính trị khiến cho những cách tiếp cận không đưa chính trị vào trung tâm - những cách tiếp cận khác Marxist, chưa được đưa vào xem xét và ứng dụng trong nghiên cứu giai tầng. Trong khi đó, rất nhiều nghiên cứu trên thế giới sử dụng các cách tiếp cận khác Marxist, như các cách tiếp cận của Weber, Goldthorpe hay Bourdieu, chỉ ra rằng bất bình đẳng có thể được phân tích và giải thích một cách sâu sắc, mà không nhất thiết phải nhìn nó chỉ với quan điểm Marxist là những đối chọi và xung đột trong quan hệ giai cấp về mặt sở hữu tư liệu sản xuất.

Ly H Chu (2016) Social class influences on life chances in post-reform Vietnam

Theda Skocpol (1982) Peasant mobilisation for the Vietnamese revolution

There is no reason why organized revolutionary movements, once on the scene, cannot appeal to many different kinds of agrarian cultivators, including "traditional" ones. This certainly was what the Vietnamese Communists succeeded in doing. In mountainous areas, they mobilized minority ethnic groups, peasants, and notables together by appealing to their fears of ethnic exploitation. In northern Vietnam, they mobilized peasants by displacing the French and by pushing aside within the communal villages the exploitative landlords and the Confucian notables. And in southern Vietnam they mobilized peasants-including..., the rice sharecroppers-by seizing and redistributing large land holdings and by organizing local associations to support peasant livelihood and defend their possession of the redistributed land… The historical record shows that peasant-based revolutions have (alternatively or simultaneously) received support both from peasants economically or politically threatened by newly penetrating capitalist forces and from agrarian cultivators involved in export-agricultural production. In Vietnam, for example, the revolution gained support from northern peasants resentful of French colonial controls, and also from southern peasants set in opposition to the great landlords who dominated the export-oriented rice economy. The Vietnamese Communists were able to sink roots in both groups, drawing from them resources to wage prolonged revolutionary war. 

The Vietnamese Revolution also grew out of the impact of colonialism upon the politics of indigenous middle-class Vietnamese, who became modern-educated, yet were denied important elite posts in the French-dominated colonial state. Nationalist and revolutionary political movements were the predictable result. Thereafter, the progress, even survival, of these movements depended upon a weakening of French power-and that came only with the interimperialist military rivalries of World War 11. The Japanese captured colonial Vietnam and in 1945 displaced the Vichy French administrators, only themselves to face defeat soon thereafter at the hands of the United States and Britain. The disruptions-and ultimate vacuum-of state power during World War I1 gave the Vietnamese Communists an ideal opportunity to claim the nationalist mantle, to assert sovereignty on the heels of the departing Japanese, and finally to mobilize Vietnamese peasants (especially in the North) to resist France's attempt to reimpose colonial control. 

Thus, the military and political reverberations of imperialist expansion contributed crucially to the emergence and success of the Chinese and Vietnamese revolutions. Without the breakdown of the imperial and colonial regimes, without the emergence of organized revolutionary parties, and without the openings created for them by interimperialist military rivalries, the peasants of China and Vietnam could not have been mobilized for revolution. And given the local agrarian structures of China and Vietnam, the peasants could not have become revolutionary in the absence of direct mobilization.

Theda Skocpol (1982) Review: What Makes Peasants Revolutionary? Comparative Politics 14(3): 351-375

Ivan Szelenyi (2015) The Vietnamese transition

Vietnam, much like China some seven years earlier, dismantled the agricultural cooperatives and gave agrarian production back to the peasants (this is something Russia never did and the Central European countries did not do either). So in one stroke Vietnam eliminated food shortages and as far as we can tell dramatically reduced poverty during transition (while as we saw poverty skyrocketed in the former USSR and its European satellites). Vietnam also followed China by NOT combining perestroika with glasnost, hence retaining the political monopoly of the Communist Party, what arguably was the precondition – but for a price what many would judge to be unaffordable – of a gradualist transformation (this again is something what distinguished Vietnam and China from the European post-communist regimes – see this point in Yamaoka 2007. 9.) Nevertheless, Vietnam’s reforms were not only later than the Chinese, they also had more of a shock element. While Vietnam did not rush to mass privatization, it moved more aggressively to market liberalization, shut down early state enterprises, opened faster rooms for the private sector and opened up its borders to FDI (Bunck 1996. 236.). Hence I may argue Vietnamese “capitalism from below” came with a “neo-liberal” flavour. Nevertheless, Vietnam never experienced the transitional recession/depression mainly because in the first stages of reform the rapidly expanding household sector absorbed most of the costs (and labour freed from SOEs – see McCarty 2000.) So far Vietnam is a “success story” – much like China is. They managed the transition without the frightening costs other post-communist transformation trajectories could not avoid. 

But both for China and Vietnam the BIG question is – much like for the neo-patrimonial/ rentier states, but for a different reason – sustainability. There are two major reasons why the East Asian transformation from below is vulnerable: (i) will they be able to retain their export led industrialization once the price of their labour will catch up with the rest of the world? (ii) can the political monopoly of the communist party maintained under market capitalist conditions and if it cannot is a “gradualist” transformation of the political system conceivable? If it is not and political systems either stay or fall, what would be the social and economic consequences of such a political disintegration? 

Szelenyi, I., 2015. Pathways from and Crises after Communism. Part 2.The Case of Former USSR and China. BelvedereMeridionale, 27 (1), 5-26.

Jacqui Baker & Sarah Milne (2015) Southeast Asian dirty money states

Illicit revenues have not been part of the normative story of state formation. Rather, illegal practices and monies have been framed under the banner of “corruption:” an aberrant, irrelevant and dysfunctional side economy to official narratives of statehood. Yet, as the articles in this thematic issue show, to dismiss corruption and criminal activity as outside of the realms of state activity is to exclude an important dimension of state formation in contemporary Southeast Asia. The sums generated by these illicit economies are considerable, and parts of the state are heavily dependent upon them for everything from everyday state work, to the extension of sovereignty and the shoring up political stability. Little wonder then that these states exert enormous effort in the capture, control, and organization of dirty monies. The empirical evidence therefore challenges conventional narratives about how weak fiscal states are unable to build fiscal power, and instead suggests that Southeast Asian states often degrade their fiscal architecture in pursuit of illicit profits.

The relationship between illegal rentier economies and the state does not necessarily entail chaos or an absence of the rule of law. Rather, illegal economies are systematically established and protected by the state – as seen in the highly organized and visible deployment of the tools and devices of state territorialization. For example, state laws and institutions are used to demarcate areas for illegal logging; public infrastructure and equipment like roads and trucks are used for illicit timber extraction; and specialized drilling machines are deployed openly for the construction of underground mining tunnels that enable so-called informal mining. This level of capitalization and investment indicates how “illegality” can be systematized and normalized at a remarkable scale and how actors involved expect such practices to endure over time. 

Perhaps the most prominent example of this is in To’s article on Vietnam, where the state has recently re-zoned woodland around an upland village as “national forest.” This territorialization has not only changed the legal status of the land, extending state propriety over it, but has ushered in a host of government officials, law enforcers, and park rangers to “protect” the forest and uphold the logging ban. Residents who engage in traditional timber extraction are effectively criminalized and local law enforcers have the authority to confiscate village-logged timber or issue fines. However, the law is rarely enforced as stated on paper. Instead, the law is “taxed” through bribes extracted from villagers, who effectively conduct logging on behalf of local authorities. As timber is subsequently transported through government checkpoints, local middlemen known as lawmakers – who are themselves officials with familial ties to the government-run People’s Committee – skillfully maneuver the illicit timber through and over the formal law. The biggest rents from this illegal logging industry are not kept by the villagers who fell the timber, but are accumulated by state institutions and state officials. In this way, territorialization of upland Vietnam is central to the establishment of an illicit regime of extraction that finances and enriches the state.

Jacqui Baker & Sarah Milne (2015) Dirty Money States: IllicitEconomies and the State in Southeast Asia, Critical Asian Studies, 47:2, 151-176

Martin Gainsborough (2010) The Vietnamese state

To sum up, what we have, then, is a state which is little more than a disparate group of actors with a weak notion of 'the public good', using uncertainty, not impartial rules, as the basis of order. However, this is only part of the picture since the state also appears as greater than the sum of its parts - an institution which has 'self-preserving and self-aggrandizing impulses', to quote Benedict Anderson (1983), which takes people in and spits them out, and which re-creates itself in a way that cannot be reducible to the wit of any one individual. In Vietnam this comes across most clearly in terms of the way in which when this 'collectivity' of institutions and actors feel its core interests threatened, it is able to mobilize fairly robustly in order to clamp down on people or activities deemed to threaten the 'whole show'.

Martin Gainsborough (2010) Vietnam: Rethinking the state

Martin Gainsborough's (2003) interpretation of big corruption cases in the 1990s

'... big corruption cases are best understood as an attempt by the political centre to discipline the lower levels of the party-state against a backdrop of increased decentralisation under reform. Such an interpretation, it is argued, makes sense both of the increased frequency with which big corruption cases have occurred in the 1990s and also the ferocity with which they have been executed. It also represents a more authentically political account insofar as the centre is no longer seen as simply clamping down on corruption "in the public interest" but rather is seen as representing one side in a struggle for influence between different levels of the state, where the prize is control over economic resources. Moreover, the successful prosecution of Tamexco and other big corruption cases, along with the centre's assertion of its authority in a number of other areas... suggests that the centre is far from a spent force. This is frequently not the dominant view in the academic literature.

The ideas put forward here also shed light on another issue, namely how we understand the "rule of law". Prosecution of big corruption cases through the courts might be read as representing a positive development as the party, once regarded as being "above the law", is now seen as willing to subject the disciplining of its own ranks to just legal process. However... more convincing is the idea that the "rule of law" is being used to pursue the interests of one particular arm of the state, namely the centre. This ties with a distinction in the China literature between "rule of law" and "rule by law". The suggestion is that China is moving in the direction of the latter than the former. Such an observation also appears appropriate in the Vietnamese case.'

Martin Gainsborough (2003) Corruption and the Politics of Economic Decentralisation in Vietnam

Jonathan London (2013) Welfare and inequalities

'Nor should the progressiveness of Vietnamese or Chinese market-Leninism be over-stated. States in both countries combine Leninist tactics of political organisation with market-based strategies of accumulation and social policies that exhibit both redistributive and neo-liberal elements. Unequal forms of citizenship imposed under state-socialism are reproduced and transformed in a manner that preserves the political supremacy of the Communist Party, while creating new market-based opportunities and inequalities. Terms such as “market socialism” or “capitalism with Chinese/Vietnamese characteristics” are inadequate as descriptors of the welfare regimes in these countries. By contrast, the term “market-Leninism” rejects the widely held but false notion that planned or market economies have any inherent political character. The market-Leninist welfare regimes in Vietnam and China demonstrate that as a class-based determinant of distributive out-comes, Leninist political organisation is ultimately much more important than socialism per se, at least for now.'

Jonathan London (2013) Welfare regimes in China and Vietnam Link

Martin Gainsborough (2002) The 'new landlord class'

'[I]s it right to see Vietnam as a country devoid of a large landowning class? Despite continued formal restrictions on the maximum permitted landholdings in the countryside, the reform years have been accompanied by the growing incidence of landlessness with its obvious corollary, namely, the re-emergence of large landowners. There is also a confluence of interest between the government's state desire for foreign investment in agro-processing and the need for large landholdings. Foreign investment in agro-processing has been limited to date, but there is some evidence that foreign agro-processors have been able to secure large tracts of land when desired.

One might also argue that while the large landowners of the ancien regime have been toppled, in their place there has emerged a new landlord class, namely Communist Party cadres and government officials. After all, it is very often they, or their family members, who dominate the rural economy. If this analysis is correct, the prospects for a widening of the political space look less good.'

Martin Gainsborough (2002) Political change in Vietnam: In search of the middle-class challenge to the state Link

Martin Gainsborough (2010) Continuity in patronage and nepotism

'In relation to so-called 'non-Weberian' features of the state - patronage, personal relations, and centrality of money in politics - there is scarcely any evidence of change in the reform era with such features as entrenched as ever. This is as true for set piece political events, such as the five-year Party Congresses when patronage in the form of public office is circulated, as it is for citizens' everyday dealings with the bureaucracy where connections and the ability to pay are crucial in order to get things done (Gainsborough, 2007, 2009b). Moreover, nepotism rather than meritocracy is the norm in appointments to the government and civil service, which are themselves governed by informal, discretionary rules rather than 'rule of law' (Salomon, 2008). It is, of course, worth considering whether there are some subtle differences between such practices today and in the pre-reform period. For example, some would say that the sums of money involved in paying off office-holders are much larger today and that some practices which might have raised eyebrows a decade or more ago do not today. However, I would argue that we are dealing with questions of scale or extent here and the basic practices are as they have always been (Gainsborough et al., 2009).'

Martin Gainsborough (2010) Present but not Powerful: Neoliberalism, the State, and Development in Vietnam Link